مهر تورا دل حزین بافته بر قماش جان
رشته به رشته نخ به نخ تار به تار پو به پو
هنر نقش آفرینی بر سطح رویین پارچه به کمک سوزن و نخ و قلاب را سوزندوزی، نخ دوزی، رودوزی و یا دوختهای تزیینی میگویند که از وسیعترین رشتههای صنایع دستی ایران است. رودوزیهای ایرانی بالغ بر ۱۱۵ رشته جداگانه و مستقل، همراه با ۱۲۰ نوع دوخت هستند که بسته به عادتها و سنن اقوام متعدد ایرانی از زمانهای مختلف به وجود آمده و ادامه یافتهاند. در این میان متاسفانه برخی از این دوختها کاملا منسوخ و برخی نیز نیمه جان راه میپیمایند.
سوزندوزی یا نخدوزی یا گلدوزی یکی از روشهای دیرینه آرایش جامه است، در غرب ایران، قطعاتی از منسوجات سوزندوزی شده با نقشهای پیچیده که تاریخ ساخت آنها به شش هزار سال پیش از میلاد مسیح میرسد، پیدا شده است. دستدوختهها بهجز جنبه تزیینی و شناسنامهای، در بعضی اوقات بهخاطر عقاید مذهبی بر روی کلاه یا پوشاک جلوهگری میکرده است. در قبل از اسلام بهجز جنبه تزیینی، جنبه طلسم گونه آن نیز مطرح بوده است. در بیشتر نقاشیها یا نقش برجستهها، طرحهایی بر روی لباسها منقوش شده است و جامههای روی این نقش برجستهها حکایت از رواج سوزندوزی در آن زمان دارد.
در بررسی بقایای کاخ تخت جمشید و کاشیهای کشف شده در شوش، لباسهای اعیان و درباریان و محافظین آنها به طور برجسته و فاخر و تزیین شده به چشم می خورد که خود موید نوعی سوزندوزی در ایران عصر هخامنشی است. در این دوره کار بافندگی و سوزندوزی را زنان انجام میدادند و به گفته هرودت، همسر خشایارشاه پارچههای جامه شاه و خویش را خود بافته و میدوخت و چنان دلکش و زیبا این کار را انجام میداد که بر همگان پیشی داشت. از آن دوره تاکنون در دوره های مختلف تاریخی از جمله صفویه و قاجاریه این هنر رواج بسیار داشت، اما به مرور زمان و با وابستگی به مدهای خارجی استفاده از این هنرها بسیار کاهش یافت.
چندین سبک سوزندوزی در ایران وجود دارد. از آن جمله میتوان به سوزندوزی بلوچی و ترکمنی اشاره کرد.
سوزندوزی بلوچ هنر ظریف و پر سابقهای است، که هیچ کس به درستی نمیداند از چه زمانی در ایران رواج یافته است و در کتب تاریخی کمتر از آن یاد شده است. با این وجود میتوان گفت کار بلوچدوزی که همان گل ابریشم دوخته بر پارچههاست، در دورهای با صنعت تولید ابریشم رابطه داشته است. سوزندوزی بلوچ نوعی رودوزی سنتی برگرفته از ذوق و قریحه هنرمند است. سوزندوزی یا بلوچدوزی در میان اقوام بلوچ، هنری اصیل و ریشهدار است.
سوزندوزی بلوچ بهطور عمده برای تزیین جامه محلی زنان بهکار میرود. بهشکلی که سراسر زمینه پارچه را میپوشاند و برای تزیین سرآستینها، دمپای شلوار و موارد دیگر مورد استفاده قرار میگیرد. سوزندوزی بلوچ تقریبا در هر شهر و روستای کوچکی از زاهدان تا خاش و در شرق تا سراوان و در غرب تا ایرانشهر رواج دارد.
طرحها و نقوش مورد استفاده در سوزندوزی عموما هندسی هستند و از رنگهایی مانند قرمز، سبز، آبی، سفید و سیاه استفاده میشود. اصل مهمی که در نقشهای سوزندوزی بلوچ رعایت میشود این است که تاکنون هرگز از نقش انسان استفاده نشده است. به نظر میرسد این امر تحت تاثیر باور و اعتقادات این مردم است، بنابراین نقشهای مورد استفاده همیشه حاصل ذهن آنان و به صورت هندسی بوده و بر اساس شمارش تار و پود انجام میگیرد. اغلب اشکال هندسی، مثلث و لوزی اند که طرز قرار گرفتن شان در کنار هم و پرکار و کمکار بودن آنها طرحها را از هم متمایز میکند. نوع دوخت هر منطقه عامل دیگر تقسیم بندی انواع سوزندوزی است که هر منطقه اصالت خاص خود را دارد. کلیه دوختهای بلوچستان به صورت افقی انجام میگیرد و از شمارش تار و پود پارچه استفاده میگردد.
سوزندوزی ترکمن که بدان سیاهدوزی نیز اطلاق میشود، در گذشته کاربرد فراوانی داشته است و در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس های مردان، زنان و کودکان و هم چنین پردهها استفاده میشد اما امروز عمدتا در لباس زنان دیده میشود. نوع دوخت آن زنجیره فشرده و بسیار ریز است که در ترکمنی به آن «سانجیم» میگویند و بیشتر از نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی بهره میگیرند. این هنر تاریخچهای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها به همراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست و آثار باقیمانده از این دوران خود گواه این مدعاست.
آن چه که معلوم است این که ترکمن ها از قدیم الایام به تهیه ابریشم که به عنوان ماده اصلی سوزن دوزی تلقی میشود پرداخته و دختران و زنان لباس های خود را با نخ های ابریشمین که با رنگ های طبیعی رنگرزی میشد، سوزن دوزی میکردهاند و این امر از نغمههای زنان ترکمن و در ادبیات شفاهی آنها به وضوح مشخص است.
از دیگر مسایل مربوط به سوزندوزی ترکمن، نقوشی که در این نوع سوزندوزی به کار میرود. نقوش مذکور عمدتا اشکال ساده شده عناصری است که در محیط اطراف هنرمند وجود دارد هم چون گلِ نقش، ساری ایچیان (عقرب زرد)، قوش قانات (بال پرنده)، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قویموق، بورمه چیگین (بورمه)، قوچاق (کچه نقش)، تیرانا بورون، چاقماق، باغ نقش، بستانی، شلپه نقش و… که در گذشته پرده ها نیز بدین شکل تزیین میشده اند. این نوع دوخت در مناطق ترکمن نشین از جمله گنبدکاووس، بندرترکمن، گمیشان، آق قلا، کلاله و… انجام میشود.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.