نویسنده: سمیرا ایران از گروه پوشاک پایدار
نه تنها هر روز فروشگاه‌های بیشتری برای فروش لباس در ایران بازگشایی می‌شوند، بلکه امکان خرید آنلاین هر روز مصرف‌کنندگان بیشتر و بیشتری را به خرید پوشاک ترغیب می‌کند. خریدارها در هنگام انتخاب و خرید به مسائلی از جمله قیمت، طرح و کشور تولیدکننده توجه می‌کنند. سؤال بسیار مهمی که پرسیده نمی‌شود این است که چه کسی و تحت چه شرایطی این لباس‌ها را تولید کرده‌است. تجارت عادلانه[۱] که سالهاست در بازارهای جهانی به عنوان موضوع مهمی مطرح می‌شود، در این راستا استانداردهایی را پایه‌ریزی کرده است تا از حقوق کارگرانی که لباس‌ها را تولید می‌کنند حمایت کند و شرایطی را فراهم بیاورد که مصرف‌کنندگان بتوانند کالاهایی را که با در نظر گرفتن اصول تجارت عادلانه (Fairtrade) تولید شده‌اند را از دیگر محصولات تشخیص دهند. در این مقاله می‌خواهیم به بررسی اجمالی مفهوم تجارت عادلانه، لزوم و چگونگی محقق کردن آن در صنعت پوشاک بپردازیم.
به طور کلی هدف اصلی تجارت عادلانه حمایت از حقوق تولیدکنندگان و افزایش پایداری[۲] است. زمانی که برچسب تجارت عادلانه روی یک مارک و یا کالا دیده می‌شود به خریدار نشان می‌دهد که تولید این محصول یا محصولات با احترام به استانداردهای تعریف‌شده در تجارت عادلانه انجام شده و کارگران تولیدکننده مورد استثمار قرار نگرفته‌اند. در حوزه پوشاک چنین استثمارهایی به وفور به چشم می‌خورند. مهمترین مثال در این زمینه حادثه دلخراش «راناپلازا» است که حدود پنج سال پیش در بنگلادش اتفاق افتاد.[۳] در این حادثه بیش از ۱۱۰۰ کارگر صنعت پوشاک بر اثر آتش‌سوزی و فرو‌ریختن ساختمان تولیدی که در آن کار می‌کردند جان خود را از دست دادند و بیش از ۲۲۰۰ نفر دچار نقص‌عضو شدند. یکی از بازماندگان این حادثه در مستندی که درباره مشکلات این صنعت ساخته شده،[۴] می‌گوید: «ما متوجه شدیم که ساختمان دارد فرومی‌ریزد ولی سرپرست‌ها درهای ساختمان را به روی ما قفل کردند و به ما اجازه خارج شدن از ساختمان را ندادند». در کنار چنین حوادثی که مخفی‌‌کردن آنها از دیدرس خبرنگاران ممکن نیست، هر روزه کارگران زیادی در کشورها و مناطق فقیر در صنایع پوشاک مشغول به کار طاقت‌فرسا هستند. آنها معمولا ساعت‌های طولانی (گاهی تا ۱۴ ساعت در روز) در شرایط بسیار سخت با قراردادهای ناعادلانه روزمزد، بدون داشتن امنیت شغلی و یا بیمه درمانی برای حقوق ناچیزی سخت کار می‌کنند. همه این‌ها فقط برای یک هدف اتفاق می‌افتد: فروش بیشتر و در نتیجه سود بیشتر برای سرمایه‌داران. در کنار این، لباس‌هایی که اکثرا با استثمار کارگران تولید می‌شوند تنها در مدت کوتاهی استفاده شده و در ادامه دور ریخته می‌شوند. تخمین زده‌شده که تقریبا ۹۵٪ از لباس‌هایی که دورریخته می‌شوند هنوز قابلیت استفاده مجدد را دارند.[۵]
امروزه برخی از شرکت‌ها و تولیدکنندگان صنعت پوشاک با رعایت اصول تجارت عادلانه در صدد جلوگیری از چنین ناملایماتی برآمده‌اند. بنیاد فِر وِرFair Wear)[۶]) یک سازمان غیرانتفاعی است که با مارک‌ها، کارخانه‌ها، اتحادیه‌های کارگری، سازمان‌های غیردولتی و گاهی دولت‌ها برای بررسی و بهبود شرایط کاری در محل کار در ۱۱ کشور تولیدکننده آسیا، اروپا و آفریقا کار می‌کند. این بنیاد هشت اصل (که بر اساس هشت استاندارد کاری مطرح شده از سوی کنوانسیون‌های بین‌المللی و اعلامیه سازمان ملل درباره حقوق بشر تنظیم شده‌اند) را برای تجارت عادلانه در صنعت پوشاک مهم می‌شمارد. در اینجا نگاهی اجمالی به این اصول می‌اندازیم.
۱. انتخاب آزادانه مشاغل: از هرگونه کار اجباری باید اجتناب شود (کنوانسیون های ۲۹ و ۱۰۵ سازمان بین المللی کار). به طور مثال در کشورهای آسیایی و یا آفریقایی گاهی کارگران با تهدید، به انجام کار در کارگاه‌های تولید پوشاک واداشته می‌شوند.
۲. عدم تبعیض در استخدام: استخدام، سیاست‌های دستمزد، سیاست‌های ارتقاء کارکنان، سیاست‌های خاتمه دادن به اشتغال، بازنشستگی و هر جنبه دیگر از رابطه کار، باید بر اساس اصل فرصت‌های برابر، بدون در نظر گرفتن نژاد، رنگ، جنسیت، مذهب، وابستگی سیاسی، عضویت اتحادیه، ملیت، منشاء‌اجتماعی، کمبودها یا معلولیت صورت بگیرد (کنوانسیون‌های سازمان بین‌المللی کار ۱۰۰ و ۱۱۱). به صورت کلی حقوق و مزایای کارگران صنعت پوشاک معمولا بسیار پایین است، با این وجود گاهی برای شغل یکسان در شرایط مساوی مردان حقوق بیشتری نسبت به زنان دریافت می‌کنند.
۳. عدم استفاده از کار کودکان: کودک نباید کار کند. سن پذیرش اشتغال نباید از سن تکمیل تحصیلات اجباری کمتر باشد و در هیچ صورتی کودکان زیر ۱۵ سال اجازه کار ندارند (کنوانسیون ۱۳۸ سازمان بین‌المللی کار). نباید هیچ‌گونه برده‌داری یا شیوه‌هایی مشابه با برده‌داری وجود داشته باشد. سازمان بین‌المللی کار برآورد کرده است که بر اساس تعاریف سازمان ملل ۱۷۰ میلیون کودک در جهان مشغول به کار هستند که بسیاری از آنها به تولید پارچه‌ها و پوشاک مشغول هستند.[۷]
۴. آزادی برای داشتن انجمن و حق عضویت در اتحادیه‌های کارگری: تمام کارگران باید حق تشکیل و پیوستن به اتحادیه‌های کارگری را داشته باشند. (کنوانسیون‌های ۸۷ و ۹۸ سازمان بین‌المللی کار) در شرایطی که حق تقدم و توافق‌های جمعی در قانون محدود می‌شوند، شرکت‌ها باید به طور مؤثر با همکاری مستقل و رایگان و چانه‌زنی برای همه کارگران از آنها حمایت کنند. در سال ۲۰۱۴ میلادی پلیس کامبوج کارگران نساجی را که برای اعتراض به دستمزدهای ماهانه خود و افزایش آن به مبلغ ۸۰ دلار به خیابان آمده بودند، به گلوله بست، حداقل چهار نفر را به قتل رساند و ده‌ها تن دیگر را نیز زخمی کرد.[۸]
۵. پرداخت حقوق کافی برای زندگی: دستمزد و مزایای پرداخت شده برای یک هفته کار باید حداقل استانداردهای قانونی یا صنعت را برآورده کند و همیشه برای پاسخگویی به نیازهای اساسی کارگران و خانواده‌های آنها مناسب باشد (کنوانسیون های ILO ۲۶ و ۱۳۱). عدم پرداخت دستمزد به منظور اقدامات انضباطی مجاز نیست و کارمندان باید به طور کامل و واضح در مورد مشخصات دستمزد خود، از جمله نرخ دستمزد و دوره پرداخت، مطلع شوند. در کامبوج، حدود ۳۰۰۰۰۰ زن در کارخانه‌های نساجی، عموما تحت شرایط بسیار بد، کار می کنند. یک کارگر کامبوج می‌تواند در حدود ۵۰ یورو در ماه درآمد داشته باشد.[۹] این حقوق حتی برای تهیه غذای کافی برای کارگر و خانواده‌اش مکفی نیست.
۶. داشتن ساعت‌های کار مناسب: ساعت کار باید مطابق با قوانین قابل اجرا و استانداردهای صنعت باشد. در هر صورت، کارگران به طور منظم نباید بیش از ۴۸ ساعت در هفته کار کنند و باید حداقل یک روز تعطیل برای هر دوره هفت روزه ارائه شوند. اضافه‌کاری باید داوطلبانه باشد، نباید از بیش از ۱۲ ساعت در هفته تجاوز کند، نباید به طور منظم درخواست شود و همیشه باید با نرخ حق بیمه جبران شود (کنوانسیون ۱ ILO). در صنعت پوشاک مدیران کارخانه‌ها معمولا کارمندان را تحت فشار قرار می‌دهند تا روزی ۱۰ تا ۱۲ ساعت کار کنند و گاهی اوقات حتی ۱۶ تا ۱۸ ساعت کار روزانه در دستور کار قرار می‌گیرد.[۱۰]
۷. تامین ایمنی و سلامت شرایط کاری: یک محیط کاری ایمن و بهداشتی باید ارائه شود و بهترین شیوه‌های بهداشت و ایمنی شغلی باید با توجه به دانش غالب صنعت و خطرات خاص، ارتقاء یابد (کنوانسیون ۱۵۵ سازمان بین‌المللی کار). سوء‌استفاده فیزیکی، تهدید برای سوء‌استفاده فیزیکی، مجازات‌های غیر‌معمول، آزار و اذیت جنسی و سایر تهدیدات توسط کارفرما به شدت ممنوع است. نمونه بارز عدم ایمنی محیط کار حادثه نامبرده شده راناپلازا است.
۸. عقد قراردادهای عادلانه: از استفاده از قراردادهای روزمزد و یا دوره‌های کارآموزی، در صورتی که هدف واقعی انتقال مهارت‌ها یا ایجاد اشتغال منظم نیست، باید اجتناب شود. به کارگران جوان باید فرصتی برای شرکت در برنامه‌های آموزشی داده شود. در صنعت پوشاک، بسیاری از قراردادهای کارگرانی که به کاشت پنبه و تولید پارچه‌های نخی می‌پردازند، فصلی هستند. اینگونه قراردادها نه تنها کارگران را در تأمین نیازهای اولیه زندگی خود در فصول دیگر دچار مشکل می‌کند بلکه به کارفرماها این اجازه را می‌دهد که هر زمان که خواستند کارگران را اخراج کنند و یا قرارداد جدید به آنها ندهند. این قراردادهای کوتاه‌مدت و یا ساعتی حتی گاهی برای تهدید کارگران به منظور پذیرفتن ساعات کار طولانی‌تر مورد سوء‌استفاده کارفرمایان قرارمی‌گیرد.
به طور خلاصه باید شرایط قرارداد و محیط کار طوری تنظیم شود که از هرگونه استثمار کارگران جلوگیری شود. این مسئله در صنعت پوشاک از اهمیت ویژه‌‌ای برخوردار است چرا که این صنعت به میزان زیادی نیروی کار نیاز دارد (در سال ۲۰۱۴ میلادی تعداد شاغلین در صنعت پوشاک و نساجی در حدود ۶۰ تا ۷۵ میلیون نفر در سراسر جهان تخمین زده شده است[۱۱]) و اکثر کارگران این صنعت را زنان تشکیل می‌دهند.
در ایران اما استانداردهای تجارت عادلانه با این اسم و عنوان هنوز وجود ندارند و مارک و برچسب‌های تجارت عادلانه را روی کالاها نمی‌توان یافت. با این وجود کارگاه‌های کوچک محلی وجود دارند که کارگران و تولیدکنندگان در آنها یا به صورت خودگردان و مستقل کالاها را تولید می‌کنند و یا کارفرمایانی دارند که با تکیه بر اصول وزارت کار و با رویکردی منصفانه در جهت یک تجارت برد-برد قدم بر‌می‌دارند به صورتی که در آن: هم خودشان سود می‌برند و هم شرایط مناسبی برای کارگران و خانواده‌هایشان فراهم می کنند و هم کالای با کیفیتی که به صورت عادلانه و منصفانه تولید شده است را به مشتری ارائه می‌دهند.
درباره گروه پوشاک پایدار: گروه پوشاک پایدار با انگیزه پرداختن به موضوع لباس و پوشاک سازگار با محیط زیست و حمایت از تولیدات ملی در این زمینه به وجود آمده است. این گروه با انتشار مطالبی مربوط به پوشاک سازگار با محیط زیست و تولید ملی و همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی در جهت اطلاع‌رسانی و آموزش مصرف‌کنندگان ایرانی می‌کوشد.
[۱]https://www.fairtrade.net/
[۲]sustainability
[۳]https://www.theguardian.com/global-development/2018/apr/24/bangladeshi-police-target-garment-workers-union-rana-plaza-five-years-on
[۴]https://truecostmovie.com/
[۵]Current status of fiber waste recycling and its future, written by Lu, J.J. and Hamouda, H. (2014) in Advanced Materials Research
[۶]https://www.fairwear.org/about/
[۷]https://labs.theguardian.com/unicef-child-labour/
[۸]https://www.dw.com/en/cambodia-raises-minimum-wage-for-textile-workers/a-35926002
[۹]https://www.dw.com/en/cambodia-raises-minimum-wage-for-textile-workers/a-35926002
[۱۰]https://cleanclothes.org/issues/working-hours
[۱۱]https://fashionunited.com/global-fashion-industry-statistics
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.