دنیای 000 : انتشار کربن صفر

دنیای 000: انتشار کربن صفر

دنیای ۰۰۰[۱]: انتشار کربن صفر

نوشته پرستو موسوی

تصور کنید دنیای بدون فقر، بدون بیکاری و بدون انتشار کربن. دنیای سه صفر (فقر صفر، بیکاری صفر و انتشار کربن صفر) رویایی است که محمد یونس، چهره سرشناس کسب و کارهای اجتماعی برای دنیا دارد. محمد یونس[۱]، دنیای سه صفر را فقط یک رویا نمی‌داند بلکه معتقد است کلید آن هم اکنون و همین لحظه در اقصی نقاط دنیا خورده شده است. کارآفرینان و فعالان اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و سیاسی زیادی در این راستا گام‌های بزرگی برداشته‌اند. محمد یونس براساس تجربه زیسته خود، نقشه راهی برای دنیای سه صفر جدید ارائه داده است.

شاید این سوال در ذهن شما هم ایجاد شده باشد که چرا انتشار کربن صفر در کنار دو تا صفر دیگر آمده است؟ چه وجه مشترکی بین انتشار کربن و کسب و کار وجود دارد؟ چرا کاهش انتشار کربن به اندازه کاهش فقر و بیکاری اهمیت دارد؟

محمد یونس این سوال شما را بی پاسخ نگذاشته است. در پاسخ این سوال، او هدف تمام مدل‌های اقتصادی و اجتماعی از جمله مدل مدنظر خود را ساختن دنیای بهتری برای انسان‌ها می داند و با داشتن محیط زیست آلوده حاصل از انتشار کربن و غیره[۲]، ساختن دنیای بهتر برای نسل امروز و خصوصا آیندگان میسر نیست.

برای چند لحظه به شهر خود فکر کنید و تصور کنید که بزرگترین کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولیدی با ظرفیت تولید بالا در آن احداث شده است. نیروی انسانی مورد نیاز آنها از افراد بومی با حقوق بسیار عالی تامین می‌شود و لذا شهر شما مشکلی به نام فقر و بیکاری ندارد. اما این کارخانجات بزرگترین تولیدکنندگان کربن هستند و در نتیجه احداث آنها، این شهر به یکی از آلوده‌ترین شهرهای دنیا تبدیل شده است. بیماری‌های قلبی، تنفسی و سرطان به سرعت در حال افزایش است. پزشکان، شهر شما را خطری بزرگ برای سلامتی همه علی‌الخصوص کودکان و سالمندان می‌دانند و پیشنهاد ترک شهر را برای آنها دارند.

در این مثال فرضی، تصور کنید که دلیل احداث این کارخانه‌ها، غنی بودن منابع طبیعی شهر برای تامین مواد اولیه آنهاست. کارخانه‌ها با استفاده از آخرین تکنولوژی‌های روز، مواد اولیه را با سرعت بسیار بالا از زمین برداشت می کنند. اما طبیعت شهری، امکان بازتولید این مواد را با همان سرعت برداشت ندارد. در نتیجه، شهر شما در آینده نه چندان دور دیگر از نظر منابع طبیعی غنی نخواهد بود و دلیلی برای فعالیت اقتصادی این کارخانه‌ها وجود نخواهد داشت. ارمغان اقتصادی کوتاه مدت برای کودکان شما، شهری آلوده و بدون ذخایر طبیعی خواهد بود که نه فعالان اقتصادی دلیلی برای سرمایه‌گذاری در آن دارند، نه توریست‌های طبیعت‌دوست دلیلی برای مسافرت به آن، نه امکانی برای کشاورزی وجود دارد و نه هوایی برای تنفس.

وضعیت این شهر فرضی نیست بلکه شرح مختصری از اکنون و آینده کره زمین است. اول آگوست سال ۲۰۱۸ روز مقروض بودن به زمین[۳] اعلام شد. بدین معنی که انسان‌ها در این روز به اندازه‌ای که کره زمین امکان بازتولید منابع طبیعی در یک سال را دارد از منابع طبیعی استفاده کرده‌اند. به عبارت دیگر در ۵ ماه آخر سال میلادی امسال از منابع ذخیره شده آیندگان بدون اجازه آنها برداشت شده است و ما مقروض به آیندگان شده‌ایم. جالب است بدانید روز مقروض بودن زمین در سال ۱۹۸۷، ۱۹ دسامبر بوده است یعنی عملکرد ما در ۳۰ سال حدودا ۴۰ درصد بدتر شده است[۴]. گرم شدن کره زمین، آب شدن یخ‌های قطب یکی از تهدیدهای پیش روی بشر محسوب می‌شوند. خشکسالی، سیل، طوفان‌های شن و… در حال گسترش در گوشه و کنار دنیا و از پیامدهای آلودگی محیط زیست و گرم شدن کره زمین هستند.

بدتر از همه اینکه، قشر کم درآمد بیشترین آسیب را می‌بینند. به عنوان مثال، سیل نابودکننده محصولات و زمین‌های کشاورزی است. کشاورزان نه تنها محصول خود را از دست می‌دهند بلکه زمین‌های کشاورزی‌شان هم نابود می‌شود و باید آنها را بازیافت کنند؛ این یعنی اضافه شدن به میزان فقر. علاوه بر این، کشورهای توسعه یافته، کارخانجات، ماشین‌آلات و تجهیزات آلاینده محیط زیست خود را به کشورهای در حال توسعه می‌فروشند یا در فقیرترین مناطق احداث می‌کنند. و باز اینجا هم فقرا بیشترین آسیب را از آلودگی محیط زیست می‌بینند. محمد یونس این اقدام را جرمی قلمداد می‌کند که تاکنون در حق فقرا در سرتاسر کره زمین اعمال شده است.

زمانی نه چندان دور، کشورهای توسعه یافته تصور می‌کردند که با ایمن نگاه داشتن کشور خود از آلودگی زیست محیطی در منطقه امن قرار دارند. غافل از اینکه مادر زمین، مرزهای فرضی حاصل دست انسان‌ها را به رسمیت نمی‌شناسد و زنگ خطر بحران زیست محیطی در همه کشورها زده شده است. بعضی از کشورها مانند آمریکا گزینه‌های جدیدی مثل انتقال به کرات دیگر دارند ولی اولا چند نفر را می‌توان به کرات دیگر منتقل کرد. ثانیا با این رویکرد، انسان‌ها قصد نابود کردن چند کره دیگر در منظومه شمسی را دارند؟ ثالثا بعضی از آینده‌پژوهان[۵] معتقدند که پیشرفت علم و فناوری بسیاری از مشکلات کنونی محیط زیست را حل می‌کند و تمدن بشری به نقطه‌ای خواهد رسید که نه تنها کنترل کره زمین بلکه کنترل کلیه ستارگان و کهکشان را خواهد داشت. وعده‌ای که هرچند امیدبخش است، اما چه تضمینی وجود دارد که مشکلات زیست محیطی جدید بوجود نیاورد؟

اینجاست که محمد یونس معتقد است برای رهایی از مشکلات اصلی کره زمین از جمله بحران زیست محیطی فقط علم و فناوری مهم نیست بلکه باید تفکر بنیادی سیستم‌های دنیا که مبتنی بر سرمایه‌داری و بازار آزاد است اصلاح شود. از دید او به عنوان یک تحصیل‌کرده اقتصاد، تئوری‌های سرمایه‌داری ذاتا انسان‌ها را در جستجوی تکثیر پول فردی در نظر می‌گیرد، در نتیجه انسان‌ها با کلماتی مثل خودخواه توصیف می‌شوند. خوشبختانه در دنیای واقعی انسان‌ها همه خودخواه نیستند. وجود سازمان‌های غیرانتفاعی، و مشاغلی مثل آتش‌نشانی گواه این موضوع است. بنابراین انسان تعریف شده از دید تئوری‌های سرمایه‌داری با انسان واقعی تفاوت دارد. از نظر محمد یونس دلیلی برای سرزنش بازار آزاد نیست. مشکل اصلی ورای بازار آزاد است. در واقع مشکل مربوط به تفسیر طبیعت افراد در تئوری سرمایه‌داری است. در این تئوری، ما بازیکنان سیستم سرمایه‌داری را به دسته خاصی از افراد محدود می‌کنیم، در صورتی‌که بایستی بازیکنانی که انگیزه‌های دگر محوری هم دارند به افراد با انگیزه‌های خودخواهانه در بازار آزاد ملحق شوند تا سیستم به طور کامل تغییر کند. این تغییر کل دنیا را عوض خواهد کرد. اگر میلیون‌ها نفر در هر وضعیت اقتصادی، رهبری حل مشکلی را برعهده بگیرند، به صورت آهسته روند تمرکز ثروت و مشکلات زیست محیطی تغییر خواهد کرد. پیشنهاد محمد یونس در اصلاح و تغییر سیستم سرمایه‌داری بارها توسط خود او و بسیاری از افراد دیگر در سرتاسر دنیا به اجرا گذاشته شده و نتایج بسیار اثربخشی داشته است.

دومین انتقاد محمد یونس به معیار اندازه‌گیری رشد اقتصادی یک کشور، تولید ناخالص داخلی (GDP) است. این معیار بیانگر ارزش پولی کلیه کالاها و خدمات تکمیل شده در یک بازه زمانی مشخص در مرزهای یک کشور است و اثری که این محصولات بر کره زمین و زندگی انسان‌ها می گذارند در نظر گرفته نمی‌شود مثل تولید اسلحه. این معیارهای سرمایه‌داری نیاز به بازنویسی دارند و ما نیازمند موتور اقتصادی جدیدی هستیم که علاوه بر کسب درآمد به اثر خود بر محیط اطرافش نیز توجه کند.

محمد یونس هنگامی‌که از بحران محیط زیست صحبت می‌کند، نوک پیکان انتقاد کشورهای توسعه یافته را به سمت خودشان برمی‌گرداند. کشورهای پیشرفته، کشورهای در حال توسعه را در خصوص محیط زیست اهمال‌کار می دانند و می‌گویند این کشورها باعث می‌شوند تلاش کشورهای پیشرفته در حل بحران زیست محیطی بی فایده باشد. او به میزان بالای سهم کشورهای توسعه یافته در تولید گازهای گلخانه‌ای، بی‌مسئولیتی این کشورها در احداث کارخانه‌ها و تجهیزات صنعتی آلاینده محیط زیست در کشورهای توسعه یافته اشاره می‌کند. در ضمن او این انتقاد آنها را بهانه‌ای می‌داند که از زیر بارمسئولیت انسانی خود در قبال آسیبی که به کره زمین و نسل‌های آینده تاکنون وارد کرده‌اند، رهایی یابند. او معتقد است که این کشورها که خود در زمان صنعتی شدن با بی‌توجهی به کره زمین، مهمترین دلیل ایجاد بحران محیط زیست هستند، فکر می‌کنند که کشورهای در حال توسعه هم در مسیر توسعه به اندازه آنها بی‌توجه و بی‌ملاحظه در قبال محیط زیست خواهند بود که لزوما فرض درستی نیست. مثلا در مدل پیشنهادی محمد یونس، انسان‌ها در مسیر توسعه، محیط زیست را قربانی نمی‌کنند. ضمنا، محمد یونس معتقد است که کشورهای در حال توسعه انعطاف‌پذیری بیشتری برای توسعه یافتگی بدون آسیب رساندن به محیط زیست دارند به این دلیل ساده که هنوز تجهیزات توسعه یافتگی در آنها احداث نشده است و می‌توانند با نگاه نوی زیست محیطی نقشه راه خود را ترسیم کنند.

در عین حال محمد یونس، بهبود شرایط زیست محیطی را در گرو همکاری همه افراد، کشورها، سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها)، شرکت‌های سودده ، کسب و کارهای اجتماعی، دانشمندان و غیره می‌داند. او مواجهه با بحران زیست محیطی را مستلزم یک عزم جهانی قلمداد کرده است که بایستی در اولویت قرارگیرد. چرا که تک تک لحظه‌های بودن افراد در کره زمین به این مساله وابسته است. علاوه بر آن، فقر و بیکاری رابطه تنگانگی با سلامتی کره زمین دارند. محمد یونس در عین اذعان به پیچیدگی این بحران، خوش‌بین به برطرف کردن آن است. او چندین مورد را شاهدی بر خوش‌بینی خود می‌داند:

اولا مشکلی که توسط انسان‌ها ایجاد شده است توسط انسان‌ها نیز قابل حل است. از نظر محمد یونس، ساختن امکانِ حل مسائل پیچیده از تصور کردن‌شان ایجاد شده است مانند اختراع هواپیما. تصور محدود، راه حل‌های محدود ایجاد می‌کند. لازم است انسان‌ها تصور دنیای سه صفر را به عنوان نقطه هدف داشته باشند تا در آن جهت گام بردارند.

ثانیا ما در زمانه متفاوتی از توانمندی‌های انسان از نظر علم و تکنولوژی زندگی می‌کنیم. مرور پیش‌بینی آینده‌پژوهان، دانشمندان و موسسات تحقیقی و آموزشی معروف، گواه این قضیه است. آنها مژده سفر به کرات دیگر، سفر در زمان، تحولات بنیادی[۶] در کشاورزی، تغذیه، ساخت و سازها، انرژی و حضور پررنگ ربات‌ها و… را می‌دهند. به عنوان مثال، از آنجا که همه چیز انرژی است دلیلی ندارد که موبایل ما نتواند از ضربان قلب ما شارژ شود، انسان‌ها امکان پرینت گرفتن غذا را خواهند داشت و چیزی به عنوان زباله‌های بسته‌بندی غذا وجود نخواهد داشت چرا که بسیاری از این بسته‌بندی‌ها خوردنی خواهند بود[۷]. تصور کنید که چنانچه این مثال‌ها محقق شود چه تاثیر مثبتی بر محیط زیست می‌تواند داشته باشد. محمد یونس در کتاب خود عنوان می‌کند که تاکنون علم و تکنولوژی بیشتر در اختیار گروه اقلیت پولدار مردم کره زمین بوده زیرا هدف کسب و کارها در نظام سرمایه‌داری کسب پول بیشتر است. او معتقد است علم و تکنولوژی بایستی در اختیار کلیه مردم دنیا قرار گیرد تا برای حل مسائل کره زمین استفاده شود.

ثالثا، تلاش‌های بین‌المللی برای حفظ، بهبود و اصلاح شرایط زیست محیطی نشانِ امیدبخشی از اتحاد کشورهای دنیا برای حل بحران زیست محیطی است. از مهمترین آنها می‌توان به توافق‌نامه محیط زیست پاریس[۸]، اهداف توسعه هزاره سازمان ملل[۹] و سند [۱۰]۲۰۳۰ اشاره کرد. توافق پاریس در سال ۲۰۱۵ میلادی با هدف بلندمدت نگه‌داشتن افزایش گرمای کره زمین در زیر دو درجه سانتی‌گراد در بخش کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل (UNFCC) به توافق اعضا رسید. تا سال ۲۰۱۸، ۱۹۵ کشور عضو UNFCC این توافق‌نامه را امضا کردند. این پیمان از سال ۲۰۲۰ اجرا خواهد شد. از دیگر تلاش‌های سازمان ملل، تدوین اهداف ۸ گانه توسعه هزاره (MDGs) در سال ۲۰۰۰ است که هدف هفتم آن به طور خاص به تضمین پایداری محیط زیست پرداخته است. این اهداف می‌بایست تا سال ۲۰۱۵ به صورت کامل اجرا می‌شد. هرچند که دنیا در تحقق این اهداف تاخیر داشته است ولی آنچه تا به امروز از این اهداف محقق شده است نیز قابل تقدیر است. نهایتا در سند ۲۰۳۰، ۶ هدف از اهداف ۱۷ گانه آن به محیط زیست پرداخته است و نقشه راه ملل جهان از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۳۰ را با تعیین اهداف ویژه‌تر ترسیم کرده است. اهداف مرتبط با محیط زیست عبارتند از آب سالم و بهداشت، انرژی ارزان و تجدیدپذیر، تولید و مصرف مسئولانه از منابع، اقدام درباره آب و هوا، اقیانوس‌های پایدار، استفاده پایدار از زمین.

و در نهایت، روند رو به رشد فعالیت‌های مرتبط با حفظ و یا اصلاح محیط زیست در میان سایر بازیکنان سیستم اجتماعی شامل شهروندان معمولی، شرکت‌های دولتی و خصوصی، سمن‌ها و کسب و کارهای اجتماعی، نویدبخشِ تغییر طرز فکر افراد از فرضیه بنیادین سیستم سرمایه‌داری به مدل جدید است. از نظر محمد یونس ساده‌لوحانه است که تصور کنیم کسب و کارهای اجتماعی حلال بحران محیط زیست‌اند، ولی دارای چندین خصوصیت ویژه هستند که می‌تواند کمک بزرگی برای حل بحران محیط زیست باشند. او کسب و کارهای اجتماعی را بسیار منعطف در طراحی مدل کسب و کار می‌داند به دلیل آنکه هدف این کسب و کارها ایجاد تاثیر مثبت (impact) بر محیط پیرامون خود است. لذا این کسب و کارها می‌توانند حل یکی از مشکلات زیست محیطی را به عنوان هدف کسب و کار خود انتخاب کنند. مزیت دیگر کسب و کارهای اجتماعی آن است که آنها هرگز اجازه آسیب رساندن به محیط زیست به دلیل مبارزه با فقر و بیکاری را ندارند.

خوشبختانه بسیاری از فعالیت‌های با هدف حل مشکل زیست محیطی در سرتاسر دنیا با موفقیت اجرا شده‌اند، مانند ممنوعیت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی خرید در بسیاری از کشورها[۱۱] و یا مسئولیت‌های اجتماعی-زیست محیطی که شرکت‌هایی مانند زیراکس در بازیافت کارتریج و مواد مرتبط با محصولات خود در نظر گرفته اند[۱۲]. در حوزه کسب و کارهای اجتماعی نیز می‌توان به مثال‌های زیادی از جمله گرامین شاکتی[۱۳]، هایتی فارست[۱۴]، ساوکو میلرز[۱۵] اشاره کرد. گرامین شاکتی، کسب و کاری اجتماعی است که تا سال ۲۰۱۷، ۱.۸ میلیون از خانه‌های بنگلادش را مجهز به سیستم انرژی خورشیدی خانگی کرده است. اهمیت این طرح در آن است که محمد یونس این سیستم انرژی دوستدار محیط زیست را در روستاهای بنگلادش که دسترسی به شبکه ملی انرژی نداشته‌اند راه اندازی کرده است. هایتی فارست بر بازسازی جنگل‌های هاییتی تمرکز کرده است که بخش عمده آنها تخریب شده و تاثیر منفی بزرگی بر زندگی ساکنان داشته‌اند. ساوکو میلرز افرادی را برای جمع‌آوری پلاستیک از زباله‌های شهری در پایتخت کشور اوگاندا استخدام می‌کند و ضمن فراهم کردن تجهیزات ایمنی لازم، آنها را آموزش می‌دهد. زباله‌های پلاستیکی جمع آوری شده در کارگاه ساوکو میلرز به محصولات جدیدی مانند ورقه‌های ساخت و ساز، کیسه زباله و… تبدیل می‌شوند.

متاسفانه ایران نیز از جمله کشورهایی است که در نقطه بحرانی وضعیت محیط زیست قرار دارد. آخرین گزارش وضعیت محیط زیست (۱۳۸۳-۱۳۹۲) سازمان محیط زیست ایران[۱۶] بیانگر مشکلات عدیده در حوزه‌های مختلف است. اما افزایش آگاهی و پیوستن نهادها، کسب و کارها و افراد مختلف به حل مشکلات زیست محیطی را می‌توان به فال نیک گرفت. در سال ۱۳۹۲، تعداد سمن‌های محیط زیستی ۴۴۳ بوده است. توجه کسب و کارهای اجتماعی مانند دستادست به توانمندسازی و تقویت صنایع و هنرهای دستی ضمن بهبود رفع فقر و بیکاری به حفظ محیط زیست نیز کمک می‌کند. به عنوان مثال گروه گوجینو که محصولات آنها نیز از طریق سایت دستادست به فروش می‌رسند، با پته‌دوزی و حصیربافی ضمن احیا هنرهای محلی و کسب درآمد اضافه برای خانوار، ۱۵ درصد فروش را به احیا و مرمت قنات‌ها اختصاص می‌دهند[۱۷]. کشمون با کمک به فروش بدون واسطه زعفران سعی در کمک به کشاورزان قاین در وضعیت بحرانی کنونی آب دارد[۱۸] زیرا کشت زعفران نیازمند آب کمی است. کشمون به کشاورزانی کمک می‌کند که هم نگران کم آبی هستند و هم از روش‌های طبیعی و سنتی برای کشت زعفران استفاده می‌کنند. شروع به کار استارت‌آپ‌های سبز در ایران مانند به آب، بازیافت سبز نیز از دیگر نکات مثبت محسوب می‌شود[۱۹]. هرچند که استارت‌آپ‌ها و کسب و کارهای اجتماعی حوزه محیط زیست در ایران نوپا هستند ولی شروع ایده‌پردازی و کار دراین حوزه به خودی خود قدم بزرگی است.

محمد یونس در کتاب اخیر خود به جهانیان هشدار می‌دهد که اگر هرچه زودتر سیستم سرمایه‌داری حاکم بر اقتصاد دنیا عوض نشود، اگر همه با هم متحد نشویم، فاجعه جهانی در راه خواهد بود. فقر، بیکاری، بحران محیط زیست و اثرات ثانویه آن مانند مهاجرت، جرم، بیماری، جنگ و… روز به روز بیشتر خواهند شد. او خاطرنشان می‌سازد که ما در قرن بی‌نظیری از لحاظ پیشرفت علم، تکنولوژی و فناوری اطلاعات قرار داریم و می‌توانیم این نقطه قوت را برای حل مسائل پیرامون‌مان به کار بندیم. هیچ کسی در این مسیر نه آنقدر کوچک است که اثر خود را نادیده بگیرد و نه آنقدر بزرگ که حلال همه مشکلات باشد. هر یک از ما به اندازه خود مسئولیم. زمان زیادی برای نجات کره زمین باقی نمانده است. محمد یونس همه کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، کسب و کارها، شهروندان، اندیشمندان و… را دعوت به پیوستن به مدل اقتصادی جدیدش می‌کند تا دنیا و تمدنی را برای خود و آیندگان بسازیم که همگی در آرزوی داشتن آن هستیم: دنیای ۰۰۰.

مرجع:

محتوای اصلی این مقاله ترجمه و تلخیصی از بخش‌هایی از آخرین کتاب محمد یونس است.

A world of three Zero: The new Economics of Zero Poverty, Zero Unemployment and zero net carbon emissions by Muhammad Yunus

سایر مطالب از منابع دیگربه این مقاله اضافه شده که در زیرنویس های متعدد به آنها ارجاع داده شده است.

[۱] https://fa.wikipedia.org/wiki/محمد_یونس

[۲] منظور محمد یونس از انتشار کربن صفر، محیط زیست بدون آلودگی است و در راس آن کاهش انتشار کربن است. به دلیل اینکه مصرف انرژی یکی از اجزا پایه‌ای کلیه فعالیت‌های اقتصادی است، برای سادگی محیط زیست پاک را تحت عنوان انتشار کربن صفر آورده است (برگرفته از صفحه ۹۷ کتاب زیرنویس ۱)

[۳] Earth overshoot day

[۴] Global Footprint Network محاسبات مربوطه برای تعیین سالانه این روز را انجام می‌دهد

[۵] “The World in 2030” by Dr. Michio Kaku (https://www.youtube.com/watch?v=219YybX66MY)

[۶] “Future of Work | Edie Weiner | SingularityU Australia Summit 2018 | Singularity University” (https://www.youtube.com/watch?v=T7NXClxOURE)

“The Future of Work | SingularityU Germany Summit 2017” (https://www.youtube.com/watch?v=qQ55_tsvARU)

[۷] مثال ها از سخنرانی درج شده از زیرنویس ۷ گرفته شده است.

[۸] https://en.wikipedia.org/wiki/Paris_Agreement

[۹] https://en.wikipedia.org/wiki/Millennium_Development_Goals

[۱۰] https://sustainabledevelopment.un.org/?menu=1300

[۱۱] https://en.wikipedia.org/wiki/Phase-out_of_lightweight_plastic_bags

[۱۲]https://www.xerox.com/about-xerox/recycling/enus.html

[۱۳] Grameen Shakti